Ο άγιος Ανδρέας ο Κρήτης, ο Ιεροσολυμίτης, γεννήθηκε στη Δαμασκό γύρω στο 650 και πέθανε το 720, κατά τον Κρουμβάχερ, ή το 660 κατά τον Petit, οπότε κατά τη δεύτερη αυτή εκδοχή πέθανε στις 4 Ιουλίου του 740. Σε ηλικία 15 χρονών πήγε στα Ιεροσόλυμα. Εκεί μετά από λίγα χρόνια εκάρη μοναχός και έγινε γραμματέας και οικονόμος του Παναγίου Τάφου.
Το 685 μαζί με δύο άλλους μοναχούς στάλθηκε στην Κωνσταντινούπολη, για να μεταφέρει στον βασιλιά Κωνσταντίνο τον Πωγωνάτο τις συγχαρητήριες ευχές του Κλήρου των Ιεροσολύμων για τη σύγκληση της ΣΤ’ Οικουμενικής Συνόδου. Εκεί όμως παρέμεινε ο Ανδρέας, χειροτονήθηκε Διάκονος της Μεγάλης Εκκλησίας και ανέλαβε τη φροντίδα δύο φιλανθρωπικών ιδρυμάτων. Εδώ παρέμεινε αρκετά χρόνια (περίπου 20), μέχρις ότου χειροτονήθηκε αρχιεπίσκοπος Κρήτης, με έδρα την Γόρτυνα.
Στην Κρήτη ανέπτυξε μεγάλη ποιμαντική δραστηριότητα για τριάντα χρόνια. Σ’ ένα ταξίδι του στην Κωνσταντινούπολη προείδε τον θάνατό του και επιστρέφοντας στην Κρήτη εκοιμήθη καθ’ οδόν στην Ερεσό Μυτηλήνης, όπου ετάφη στον Ναό της αγίας μάρτυρος Αναστασίας.
Ο άγιος Ανδρέας ο Κρήτης είναι ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές, υμνογράφους και μελωδούς, αλλά και εκκλησιαστικούς ρήτορες του Βυζαντίου. Έγινε διάσημος για τον “Μεγάλο Κανόνα” του, αλλά έχει συνθέσει και πολλούς ειρμούς, κανόνες και ιδιόμελα τροπάρια. Ο αείμνηστος καθηγητής Παναγιώτης Τρεμπέλας γράφει τα εξής σχετικά:
«Κατά τον Κρουμβάχερ ο Ανδρέας θεωρείται εφευρέτης των κανόνων. Και κατά τον Petit ο Ανδρέας υπήρξεν ο εισηγητής της ποιήσεως των κανόνων και εις το σημείον τούτο καταλαμβάνει την πρώτην θέσιν μεταξύ των Ελλήνων υμνογράφων. Και ότι μεν ο Ανδρέας σπουδαίαν έδωκεν ώθησιν εις την ανάπτυξιν του είδους τούτου της ποιήσεως, ουδείς ο αντιλέγων. Ότι όμως πρώτος αυτός συνέγραψε κανόνας, ως φρονεί και ο Christ, δύναταί τις ν’ αμφισβητήση. Ως ήδη εσημειώσαμεν, κανόνες και δη τριώδιοι και τετραώδιοι υπήρχον και προ του Ανδρέου. Επί πλέον αξιοπαρατήρητον τυγχάνει, ότι εν τω Τριωδίω ο Ανδρέας φέρεται συντάκτης τριωδίων εις την Τετάρτην της Τυρινής και εις τα απόδειπνα της Μ. Δευτέρας, της Μ. Τρίτης, της Μ. Τετάρτης. Τούτο αποτελεί ένδειξιν ότι ο Ανδρέας είχεν ήδη εύρει συμπεπληρωμένον τον χώρον του Τριωδίου υπό διωδίων, τριωδίων και τετραωδίων κανόνων, υπό προγενεστέρων αυτού συνταχθέντων, και δεν επεχείρησε δια τούτο να συντάξη νέα διώδια και τριώδια, ει μη μόνον δια τα απόδειπνα, δια τα οποία ουδείς άλλος είχε συντάξει τοιαύτα. Είναι εν τούτοις βέβαιον, ότι ο Ανδρέας υπήρξεν ο γονιμώτερος των υμνογράφων και μελωδών…»
Ας περάσουμε τώρα στην εξέταση του Μεγάλου Κανόνα. Και κατ’ αρχήν να πούμε τι σημαίνει η λέξη Κανών. Η ρίζα της είναι καν- και σήμαινε το καλάμι. Μετά σημαίνει κάθε αντικείμενο ή εργαλείο ίσιο σαν το καλάμι. Τέτοιο εργαλείο είναι ο χάρακας που χρησιμοποιείται για την χάραξη ευθειών γραμμών. Με μεταφορική έννοια σημαίνει και καθετί που μπορεί κανείς να χρησιμοποιεί σαν υπόδειγμα, σαν μέτρο, σαν νόμο. Έτσι στην εκκλησιαστική υμνογραφία ονομάσθηκαν κανόνες εκτενείς ύμνοι που αποτελούνται από ωδές, οι οποίες είναι τρεις (τριώδιο), ή και τέσσαρες (τετραώδιον), συνήθως όμως εννέα. Η ωδή είναι πάλι ένα σύνολο από τροπάρια, συνήθως τέσσερα ή έξι ή οκτώ. Κάθε μία ωδή έχει μία εισαγωγική στροφή που λέγεται ειρμός. Ο ειρμός είναι το υπόδειγμα που δείχνει και το μέτρο και τη μουσική βάσει των οποίων γράφονται και ψάλλονται τα υπόλοιπα τροπάρια της συγκεκριμένης ωδής. Οι ωδές γράφτηκαν με βάσει τις εννέα ωδές που υπάρχουν στην Παλαιά Διαθήκη. Οι μεγάλοι και πρωτοπόροι συνθέτες και μελουργοί των κανόνων είναι, εκτός από τον άγιο Ανδρέα, οι άγιοι Ιωάννης ο Δαμασκηνός, Κοσμάς ο Ιεροσολυμίτης, Θεόδωρος ο Στουδίτης, Ιωσήφ ο Υμνογράφος κ.ά.
Ο Μέγας Κανών είναι το κατ’ εξοχήν έργο του αγίου Ανδρέα, πολύ γνωστό στους πιστούς και για την έκτασή του και για την πρωτοτυπία του. Αποτελείται από 250 τροπάρια και 11 ειρμούς. Ψάλλεται τμηματικά κατά τα απόδειπνα της πρώτης εβδομάδας των νηστειών και ολόκληρος κατά τον όρθρο της Πέμπτης της πέμπτης Εβδομάδας των νηστειών. Το γενικό του θέμα είναι η μετάνοια. Έτσι ο ίδιος ο συνθέτης του στις δύο πρώτες στροφές-τροπάρια της πρώτης ωδής, γράφει:
«Πόθεν άρξομαι θρηνείν, τας του αθλίου μου βίου πράξεις; ποίαν απαρχήν επιθήσω Χριστέ, τη νυν θρηνωδία; αλλ’ ως εύσπλαχνος μοι δός, παραπτωμάτων άφεσιν».
«Δεύρο τάλαινα ψυχή, συν τη σαρκί σου τω πάντων Κτίστη, εξομολογού και απόσχου λοιπόν, της πριν αλογίας, και προσάγαγε Θεώ, εν μετανοία δάκρυα».
Και πιο κάτω στην β΄ ωδή:
«Ημαρτήσαμεν· υπεπέσαμεν τη των παθών αχθηδόνι και τη ενύλω φθορά. Προεκρίναμεν φιλόϋλον και φιλοκτήμονα βίον της ακτησίας. Ηπατήθημεν τον νουν!»
Και στην δ΄ωδή:
«Εγγίζει, ψυχή, το τέλος· εγγίζει και ου φροντίζεις, ουχ ετοιμάζη· ο καιρός συντέμνει, διανάστηθι· εγγύς επί θύραις ο Κριτής εστίν· ως όναρ, ως άνθος ο χρόνος του βίου τρέχει· τι μάτην ταραττόμεθα;»
Εύκολα παρατηρεί κανείς ότι ο Μέγας Κανών αποτελείται από δύο μεγάλες ενότητες. Στην πρώτη ενότητα ο άγιος Ανδρέας υπομνηματίζει την Παλαιά Διαθήκη και στη δεύτερη την Καινή Διαθήκη. Έτσι, όπως σημειώνει και ο Συναξαριστής του αγίου και του Κανόνος, «προτρέπει κάθε ψυχή να μιμείται κατά δύναμη όσα καλά διδάσκει η Αγία Γραφή, να αποφεύγει δε κάθε κακό, και πάντοτε να καταφεύγει στον Θεό με τη μετάνοια, τα δάκρυα και την εξομολόγηση».
Αγαπητοί αδελφοί. Ας εμπνευσθούμε και μεις από το αριστούργημα αυτό του αγίου Ανδρέα, και ας αναφωνήσουμε μαζί του προς τον φιλάνθρωπο Κύριο:
«Κριτά μου και γνώστα μου, που πρόκειται νά έρθεις πάλι με τους αγγέλους, να κρίνεις όλο τον κόσμο, τότε δές με με γλυκό βλέμμα· λυπήσου και σπλαχνίσου με, Ιησού, εμένα που αμάρτησα πάνω απ’ όλους τους ανθρώπους». Αμήν.
Αρχιμ. Γρηγόριος Ματζιαρλής
