Η προσωπικότητα του αγίου Χρυσοστόμου διαθέτει πολλά διακριτικά γνωρίσματα. Ένα από αυτά είναι η απόλυτη αγάπη του για την αλήθεια. Εύκολα διαπιστώνει κανείς από την προσεκτική μελέτη τόσον των έργων του, όσον και του βίου του αγίου Χρυσοστόμου, ότι καθ’ όλη την επίγεια πορεία του διαθέτει μία άσειστη βάση, επάνω στην οποία στηρίζεται. Ό,τι επιλέγει, ό,τι λέγει, ό,τι υπερασπίζεται, ό,τι πράττει, για ό,τι είναι έτοιμος να θυσιασθή, θέλει πρωτίστως να γνωρίζη ότι είναι θεμελιωμένο επάνω στην ακέραια και ανόθευτη αλήθεια.
Πώς αντιλαμβάνεται την αλήθεια
Το ζήτημα της αλήθειας είναι από τα καίρια και ουσιώδη για την ύπαρξή μας. Αυτό το ζήτημα έχει απασχολήσει πολλούς φιλοσόφους από τους αρχαίους ακόμη χρόνους, που δείχνει το καθολικό ενδιαφέρον όλων των ανθρώπων. Νομίζω δε ότι η βαθιά και εκτεταμένη αναζήτηση της αλήθειας συμπυκνώνεται στο ερώτημα που έθεσε ο Πόντιος Πιλάτος στον Ιησού Χριστό: Τι εστιν αλήθεια; Ο Χριστός στην περίπτωση εκείνη δεν απάντησε στον ηγεμόνα. Είχε όμως δώσει την απάντηση στο ερώτημα αυτό σε ανύποπτο χρόνο. Ομιλώντας αποκαλυπτικά προς τους μαθητές του είχε διακηρύξει με αυθεντία ότι «Εγώ ειμι η οδός και η αλήθεια και η ζωή» (Ιω. 14:6). Ο Ιησούς Χριστός μας άνοιξε άλλο δρόμο, για να οδηγηθούμε στην αλήθεια. Δεν είναι ο νους του κτιστού και πεπτωκότος ανθρώπου που μπορεί να ανακαλύψη την αλήθεια, αλλά ο ίδιος ο Θεάνθρωπος που μπορεί να αποκαλύψη την όντως αλήθεια. Ο άνθρωπος μπορεί μόνον να αποδεχθή ή να μην αποδεχθή την αλήθεια. Γι’ αυτό και ο Χριστός ταύτισε την αλήθεια με τον εαυτό του. «Εγώ ειμι… η αλήθεια».
Ο άγιος Χρυσόστομος σχολιάζοντας ένα άλλον λόγο του Χριστού, τονίζει: «Γνώσεσθε την αλήθειαν: τουτέστιν εμέ. Εγώ γαρ ειμί η αλήθεια» (PG 59,297). Βασικό και απαραίτητο γνώρισμα της αλήθειας είναι το γεγονός ότι είναι μία. «Μία γαρ εστιν η αλήθεια και ου πολυσχιδής» (Εις Ματθ., … PG 58,484). Επίσης ότι είναι μόνιμη και αναλλοίωτη. Ό,τι είναι αληθινό είναι σταθερό και αμετακίνητο. Αυτό όμως είναι γνώρισμα του Θεού στον απόλυτο βαθμό. Όλα στον κόσμο, που είναι κτιστά, μετακινούνται, αλλοιώνονται και φθείρονται. Μόνον ο Θεός είναι αμετακίνητος, αναλλοίωτος, άφθαρτος. Κι αυτό φανερώνεται στον Υιό του Θεού που έγινε άνθρωπος. Γι’ αυτό και ταυτίζει την αλήθεια με τον εαυτό του.
Σ’ αυτήν ακριβώς τη βάση εδράζεται και ο καταπληκτικός ορισμός του αγίου Χρυσοστόμου, «αλήθειά εστι το όντως ον και ψεύδος το μη ον». Το όντως ον είναι ο Θεός, η μόνη αυθύπαρκτη πραγματικότητα, ενώ το μη ον είναι η ανυπαρξία, το τίποτε.
Αντιλαμβανόμαστε έτσι πόσο κακό είναι το ψέμα και η ψευδολογία, αλλά και πόσο καλό είναι η αλήθεια και η ειλικρίνεια. Η ψευδολογία σημαίνει αγάπη και προσκόλληση στο ανύπαρκτο, στο τίποτε, στην ψευδαίσθηση, στον θάνατο, ενώ η ειλικρίνεια σημαίνει αγάπη και προσκόλληση στην πραγματικότητα, στην αληθινή ύπαρξη, στη ζωή. Το ψέμα είναι αμαρτία όχι απλώς ως παράβαση μιας εντολής του Δεκαλόγου, αλλ’ επειδή κάνει τον άνθρωπο να αγαπήση την ανυπαρξία, την ψευδαίσθηση και το τίποτε, και να αγνοή την όντως ύπαρξη και ζωή. Ο άνθρωπος που ψεύδεται επιλέγει να είναι ο ίδιος ψεύτικος, να ζη μέσα στην αυταπάτη και στην ψευδαίσθηση.
Προϋπόθεση για την εύρεση της αλήθειας
Ο άγιος Χρυσόστομος όχι μόνον προσεγγίζει την αλήθεια κατά ένα εντελώς διαφορετικό τρόπο από εκείνον με τον οποίο την προσεγγίζουν οι άνθρωποι του κόσμου, αλλά καθορίζει και την βασική προϋπόθεση γι’ αυτήν την προσέγγιση. Κι αυτή δεν είναι άλλη από την κάθαρση από τα πάθη. «Χρη πάντων καθαρεύειν των παθών τον μέλλοντα θηράν την αλήθειαν· ο γαρ τούτων απηλλαγμένος και της πλάνης απαλλαγήσεται και επιτεύξεται της αληθείας» (Εις Ματθ. 25,1. PG 57,327). Και σε άλλη περίπτωση είναι κατηγορηματικός ο άγιος πατήρ: «Ουδέν της αληθείας σαφέστερον, ουδέν απλούστερον, εάν μη κακουργώμεν ημείς. Ώσπερ ουν κακουργούντων ουδέν δυσκολώτερον». Και φέρει ως παράδειγμα τους φαρισαίους που έστειλαν τους υπηρέτες να παγιδέψουν τον Χριστό, και τους υπηρέτες, που ενώ πήγαν να παγιδέψουν τον Χριστό, στο τέλος ελκύστηκαν από το κήρυγμά του και γνώρισαν την αλήθεια (Εις Ιωάννην,… PG 59,287).
Η ομολογία της αλήθειας
Το τρίτο σημείο της θεωρητικής, θα λέγαμε, προσεγγίσεως της αλήθειας από τον άγιο Χρυσόστομο είναι η ομολογία της αλήθειας. Όποιος είναι πεπεισμένος για την αλήθεια, όποιος αληθινά βιώνει την αλήθεια, αυτός και την ομολογεί. Γι’ αυτό προτρέπει τον χριστιανό να μην προτιμάη ούτε την ομόνοια, που επιτυγχάνεται με συμβιβασμούς και υποχωρήσεις, από την αλήθεια. «Μη προτίμα την ομόνοιαν της αληθείας» (Εις Ρωμ. 23,2. PG 60,611).
Πιο συγκεκριμένα, ο άγιος Χρυσόστομος συμβουλεύει να παίρνουμε το μέρος εκείνων που κατέχουν την αλήθεια. «Κι αν ακόμη, λέγει, είναι ανίσχυροι εκείνοι που έχουν με το μέρος τους το δίκαιο, εκείνους να υποστηρίζουμε. Και εάν είναι δυνατοί εκείνοι που αδικούν, ας αποφύγουμε την συμμαχία μαζί τους. Διότι η κακία, κι αν ακόμη έχη με το μέρος της ολόκληρη την οικουμένη, είναι ασθενέστερη από όλα, ενώ η αρετή, κι αν ακόμη συμβή να είναι απομονωμένη, είναι πιο δυνατή από όλα, διότι έχει τον Θεό συμπαραστάτη της» (Εις Ψαλμ. 7,2. PG 55,82). Γενικά, κριτήριο για να σχηματίση γνώμη ο χριστιανός δεν μπορεί να είναι οι αντιλήψεις διεφθαρμένων ανθρώπων, αλλά η αλήθεια. «Μη κρίνης, λοιπόν, συμβουλεύει, στηριζόμενος στις γνώμες των διεφθαρμένων, αλλά με βάση την αλήθεια των πραγμάτων να εκφέρης την πρέπουσα γνώμη» (Προς Ιουδαίους… 11. PG 48,828).
Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος υπήρξε εραστής της αλήθειας, αγωνιστής της αλήθειας, ομολογητής της αλήθειας και μάρτυρας της αλήθειας. Στις πονηρές ημέρες των καιρών μας να τον έχουμε παράδειγμα και να μαρτυρούμε ως Ορθόδοξοι μέχρι θυσίας την όντως αλήθεια, όπως ακριβώς την παραλάβαμε από τους πατέρες μας και τους αγίους της Εκκλησίας μας.
Αρχιμ. Αυγουστίνος Μύρου
