Διαβλέπω ότι πολλοί εκπλήττεσθε ακούγοντας ακόμη και το όνομα διάβολος, και με θεωρείτε άνθρωπο οπισθοδρομικό και όχι του πολιτισμένου αυτού αιώνα, επειδή φρονώ και λέγω τέτοιες φαντασιώδεις και ανύπαρκτες ιδέες του μεσαίωνα. Και βεβαίως, ποιος από εμάς δεν έχει ακούσει τις πιο ανόητες γνώμες περί κακού ή διαβόλου πολλών, οι οποίοι, όχι αστειευόμενοι, αλλά σοβαρολογώντας λέγουν: «Τι θα πει διάβολος; Διάβολος είναι ο άνθρωπος». Ακούτε, αγαπητοί αδελφοί, φρικτή βλασφημία, προερχόμενη από παχυλή αμάθεια; Ο άνθρωπος, το ύψιστο των δημιουργημάτων στον ορατό κόσμο, να λέει τον όμοιό του και κατ’ εικόνα Θεού πλασθέντα άνθρωπο διάβολο!
Ω! πόσα κακά προξενεί η κουφότητα και η αλαζονεία, σε συνδυασμό με την ημιμάθεια! Άλλοι πάλι, εντελώς άγευστοι των Αγίων Γραφών, διατείνονται πεισματωδώς, ότι η ιδέα περί της υπάρξεως του διαβόλου είναι αντίθετη των Ιερών Γραφών. Αλλά εμείς, αντί ν’ απαριθμούμε τις ανόητες περί κακού ή διαβόλου ιδέες πολλών, εκθέτουμε πολύ περιληπτικά τις περί κακού ή διαβόλου ιδέες της Φιλοσοφίας και της Αγίας Γραφής.
Όσοι από τους προγόνους μας φιλοσόφησαν απλανώς περί των πραγμάτων του κόσμου, εύρισκαν πόρισμα της έρευνάς τους ότι υπάρχει Νους μέγας, Νους τέλειος και αγαθός, ο οποίος δημιούργησε το σύμπαν αρμονικότατα, και ότι το τελειότατο των δημιουργημάτων του είναι ο άνθρωπος, τον οποίο Αυτός έφερε στο είναι για να ευδαιμονεί και να απολαμβάνει τα αγαθά Του. Και ενώ έτσι φρονούσαν περί του ανθρώπου, απορούσαν βλέποντας το ανθρώπινο γένος να μην ευδαιμονεί, αλλά να κακοδαιμονεί και να αποσυντίθεται. Εξακολούθησαν λοιπόν τη λογική τους έρευνα, για να ανακαλύψουν τα αίτια της δυστυχίας και της κακοδαιμονίας του ανθρώπου, και ανακάλυψαν λογικότατα ότι το κακό, δηλαδή το αίτιο της δυστυχίας των ανθρώπων, δεν μπορεί να ευρίσκεται, να έχει την αρχή του στον άνθρωπο, για δύο λόγους: για έναν θεωρητικό και για άλλον πρακτικό.
Ο θεωρητικός λόγος είναι η απόφανση περί της αρχής του ανθρώπου, ότι δηλαδή ο άνθρωπος, καθώς πλάσθηκε από το τέλειο και αγαθό Ον, δηλαδή από τον Θεό, «κατ’ εικόνα αυτού και ομοίωσιν», δεν είναι δυνατόν να έχει μέσα του το κακό. Και ο άλλος πρακτικός λόγος είναι ο εξής: Ο άνθρωπος, εάν είχε το κακό, δηλαδή την αιτία της δυστυχίας του μέσα του, στη φύση του, δεν θα ήταν δυνατόν να μεταβληθεί ποτέ, διότι η φύση ακολουθεί νόμους αναγκαίους, αναλλοίωτους και απαράβατους. Λ.χ. ο φύσει κακός είναι αδύνατον να μεταβληθεί και να γίνει καλός, και το αντίστροφο, ο φύσει καλός είναι αδύνατον να γίνει κακός. Η πείρα όμως μας διδάσκει το αντίθετο, διότι πολλοί κακοί, που τους έτυχαν ευνοϊκές περιστάσεις, δηλαδή διδάχθηκαν ή έπαθαν στο στάδιο της κακίας τους, άλλαξαν πορεία και έγιναν οι πιο ενάρετοι των ανθρώπων· άλλοι πάλι, που ήταν καλοί, είτε εξαιτίας του πλούτου, ή εξαιτίας αξιώματος που έλαβαν, ή λόγω συναναστροφής με κακούς ανθρώπους, έγιναν οι χειρότεροι των ανθρώπων.
Για τους δύο λοιπόν αυτούς λόγους είναι φανερό ότι το κακό είναι η αιτία που παροτρύνει τον άνθρωπο να πράττει παρά τη θέλησή του, όπως πολύ χαρακτηριστικά γράφει ο θείος Παύλος: «Ο γαρ κατεργάζομαι ου γινώσκω· ου γαρ ο θέλω, τούτο πράσσω, αλλ’ ο μισώ τούτο ποιώ… βλέπω δε έτερον νόμον εν τοις μέλεσί μου αντιστρατευόμενον τω νόμω του νοός μου, και αιχμαλωτίζοντά με τω νόμω της αμαρτίας, τω όντι εν τοις μέλεσί μου» (Ρωμ. 7:15,23· τη γνώμη αυτή αποφαίνονται και πολλοί από τους θύραθεν φιλοσόφους). Η αιτία λοιπόν αυτή του κακού, η οποία ωθεί τον άνθρωπο σε πράξεις ολέθριες και στον εαυτό και στον πλησίον του, δεν έγκειται στη φύση του ανθρώπου, δεν υπάρχει εξαρχής στον άνθρωπο, αλλ’ υπεισέρχεται από έξω. Ομοίως το κακό είναι μακριά από το τέλειο και αγαθό Ον, δηλαδή τον Θεό, διότι αντίκειται στην αγαθή και τέλεια φύση Του. Επομένως το κακό, η αιτία του κακού, αυτός που διαβάλλει και διχάζει τον άνθρωπο και προς τον εαυτό του και προς τον πλησίον του, ο διάβολος, όπως λέμε εμείς, είναι εκτός του τελείου και αγαθού και εκτός του ανθρώπου που πλάσθηκε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν Θεού· ώστε το κακό είναι κάτι το εξωτερικό, αλλ’ όμως η φιλοσοφία δεν γνωρίζει ούτε την ιστορία, ούτε το όνομά του.
Η περί κακού γνώμη που εκθέσαμε είναι πέρα για πέρα σύμφωνη με την Αγία Γραφή. Η μόνη διαφορά είναι ότι η Αγία Γραφή, όπως γνωρίζουμε, εξιστορεί καταλεπτώς τα περί της αρχής του κακού και κατονομάζει τον αρχηγό του κακού στην Καινή Διαθήκη, όπου ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός λέγει: «Εθεώρουν τον Σατανάν ως αστραπήν εκ του ουρανού πεσόντα» (Λουκ. 10:18). Άρα σφάλλουν, βλασφημούν κατά του Ιερού Ευαγγελίου και ευρίσκονται αμαθείς και απαίδευτοι όσοι ανοήτως λέγουν: «Τι θα πει διάβολος; Διάβολος είναι ο άνθρωπος», αφού αποδείχθηκε ότι αυτή η ανόητη γνώμη, ο χυδαίος αυτός ισχυρισμός αντίκειται και στη Λογική και στην Αγία Γραφή.
Η περί κακού ή διαβόλου γνώση πρέπει να είναι σαφής και ευκρινής στον νου μας· διότι ο διάβολος είναι ο αντίδικός μας, ο οποίος, όπως λέγει ο θείος Πέτρος, «ως λέων ωρυόμενος, περιπατεί ζητών τίνα καταπίη» (Α’ Πετρ. 5:8) και αδιάκοπα μας επιβουλεύεται παρακινώντας πάντοτε στο κακό. Η περί διαβόλου ιδέα πρέπει να είναι ζωηρή στη διάνοιά μας, διότι αυτός προσπαθεί να πείσει τους ανθρώπους ότι δεν υπάρχει καθόλου, και από αυτό είναι μέγιστος ο κίνδυνος· διότι, καθώς ο ορατός εχθρός ωφελείται τα μέγιστα, εάν κατορθώσει να αποκρύψει τις δυνάμεις του και να πείσει τους εχθρούς του ότι δεν τις έχει, έτσι ώστε, αφού τους κάνει αμέριμνους, εύκολα να τους κατακυριεύσει, απαράλλακτα και ο αντίδικός μας διάβολος γίνεται ολεθριότατος σε μας και μας καθιστά υποχειρίους του, εάν κατορθώνει να μας πείθει ότι δεν υπάρχει, όπως κάποιοι ανόητα και απερίσκεπτα φλυαρούν.
Αυτά τα ολίγα περί κακού ή διαβόλου.
Από το περιοδικό «Ορθόδοξος Φιλόθεος Μαρτυρία» 38-39. Εκδ. Ορθόδοξος Κυψέλη, σελ. 48.
Απόδοση στα Νέα Ελληνικά για την Κ.Ο.
