Όταν ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος έστειλε στρατό στο Άγιον Όρος για να επιβάλει δια της βίας την ένωση της Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας που αποφασίσθηκε στην Σύνοδο της Λυών (1274) [22 Σεπτ.], ορισμένοι μοναχοί της Μεγίστης Λαύρας και της Μονής Ξηροποτάμου από φόβο υποτάχθηκαν στην ένωση. Παντού αλλού όμως οι λατινόφρονες συνάντησαν μοναχούς έτοιμους να θυσιάσουν την ζωή τους προκειμένου να διαφυλάξουν την αποστολική παράδοση.
Στην Μονή Ιβήρων οι μοναχοί γεωργιανής καταγωγής εξορίσθηκαν στην Ιταλία και οι λατινόφρονες επιβίβασαν άλλους μοναχούς σε πλοίο που βύθισαν αύτανδρο [13 Μαΐου]. Στην Μονή Βατοπαιδίου απαγχόνισαν δώδεκα μοναχούς στην κορυφή ενός γειτονικού λόφου και στραγγάλισαν τον ηγούμενο Ευθύμιο [4 Ιαν.]. Στην Μονή Ζωγράφου είκοσι έξι μοναχοί βρήκαν τον θάνατο όταν οι λατινόφρονες πυρπόλησαν τον πύργο όπου είχαν καταφύγει οι μοναχοί [22 Σεπτ.].
Όταν έφθασαν στις Καρυές, την πρωτεύουσα του Αγίου Όρους που λειτουργούσε τότε ως λαύρα, οι στρατιώτες του αυτοκράτορα συνέλαβαν τον Πρώτο του Αγίου Όρους Κοσμά, του οποίου η ανένδοτη στάση είχε ενθαρρύνει πολλούς μοναχούς, και τον αποκεφάλισαν μαζί με άλλους μοναχούς που βρίσκονταν εκεί. Κατόπιν οι στρατιώτες πυρπόλησαν την εκκλησία και τα μοναστηριακά κτήρια, αφού προηγουμένως τα λεηλάτησαν με μανία, και άφησαν πίσω τους καπνίζοντα ερείπια που χρειάσθηκαν χρόνια για να ξαναχτιστούν.
Όταν έφυγαν τα στρατεύματα, οι ορθόδοξοι μοναχοί που είχαν καταφύγει στις βουνοκορφές και στα πυκνά δάση επέστρεψαν στις Καρυές και έθαψαν τους αγίους μάρτυρες στην είσοδο του ναού του Πρωτάτου. Επί σειρά αιώνων γενεές επί γενεών αγιορειτών μοναχών άναβαν κάθε ημέρα ευλαβικά την κανδήλα πάνω από τον τάφο του Πρώτου. Η πανηγυρική ανακομιδή των λειψάνων ωστόσο έλαβε χώρα μόλις το 1981, στις 5 Δεκεμβρίου, οπότε και τελέσθηκε, παρουσία μεγάλου πλήθους πιστών, για πρώτη φορά η μνήμη τους.
Από το βιβλίο: Νέος Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, υπό Ιερομονάχου Μακαρίου Σιμωνοπετρίτου. Τόμος τέταρτος, Δεκέμβριος. Ίνδικτος, Αθήναι.
